ادبیات عاشورایی از ریشه دارترین و گسترده ترین شاخه های ادبیات آیینی است

[vc_row][vc_column][vc_column_text woodmart_inline=”no” text_larger=”no”]

ادبیات عاشورایی از ریشه دارترین و گسترده ترین شاخه های ادبیات آیینی است که تاریخ نظم و نثر و شواهد آن،گواه وسعت و قدمت این جریان در مقاطع مختلف تاریخ ادبیات است و دوران های مختلف آن را به اجمال می توان این گونه دسته بندی کرد؛

عصر اول ؛ دورۀ پیش از صفویه (قرن چهارم تا پایان قرن نهم)

عصر دوم ؛ دورۀ صفویه (قرن های دهم و یازدهم)

عصر سوم ؛ دورۀ پس از صفویه تا پایان دورۀ قاجاریه (قرن های دوازدهم و سیزدهم)

عصر چهارم ؛ دورۀ معاصر (از ابتدای قرن چهاردهم تا کنون)

جلوه و جایگاه مکتب عاشورا در طول تاریخ ادبیات،فراز و فرودهای زیادی داشته است که بخشی از این نوسان تابع شرایط سیاست های حاکمیتی و بخش دیگر مربوط به خصوصیات عقیدتی شاعران و نویسندگان هر عصر بوده است.

در این که شاعران عرب در سُرایش شعر عاشورایی بـر فارسی زبانان پیشی گرفته اند جای تردید نیست؛بی گمان مرثیه سُرایی در باب آلام عاشورا با زبان فاخر عربی آغاز شده است و با توجه به این نکته که شعر با فرهنگ و مردمان عرب همواره عجین و همزاد بوده است،آغاز سُرایش نباید فاصلۀچندانی با واقعۀ عاشورا داشته باشد و حتی اگر بخواهیم با توجه به نکات ادبی و مقفی بودن آن ها،رجزهای سیدالشهداء و اصحاب حضرتش را ازاولین نمونه های شعر عاشورایی بدانیم؛شعر عاشورایی هم زمان با حادثۀ عاشورا متولد شده است.

و پس از آن هم در شعر عرب،شاعران بزرگی همچون؛ «ابومُستَهَل کُمَیْت بن زید اَسَدی) ۶۰-۱۲۶ق) ، دِعْبِل بْن عَلی خُزاعی(۱۴۸-۲۴۶ق ( ، محمد بن حسین بن موسی معروف به سید رضی(۳۵۹-۴۰۶ق) ، هَمّام بن غالِب معروف به فَرَزدَق (38-110ق) ، سید اسماعیل حِمْیَری معروف به سید حِمْیری (عمان ۱۰۵- بغداد ۱۷۹ق) و … در مدح و مراثی اهل بیت شاعری کرده اند.

بنا به شواهد تاریخی،اولین سوگ نامۀ عاشورایی زبان فارسی را «کسایی مروزی» در قرن چهارم،ضمن قصیده مسمط بهاریه ای و به مناسبت تقارن بهار و ماه محرم سروده است و او را می توان علمدار لشکر شاعرانی دانست که عاشورا سُرایی کرده اند.

سیر تطور و تحول ادبیات عاشورایی بیشتر تحت تأثیر نوع نگاه شاعران و نویسندگان و مختصات زمانی آن ها بوده تا عوامل دیگری مثل خصوصیات سبکی و متنی و زبانی.

به طور کلی می توان ادبیات عاشورایی را در سه دستۀ مرثیه،مدح،و معرفت طبقه بندی کرد که از نظر حجم محتوا نیز تقسیم بندی آن ها به همین ترتیب است؛یعنی بیشتر آثار ادبی در این حوزه به مرثیه سُرایی مصائب اهل بیت پرداخته اند؛غالباً مراثی،شیواتر و بلیغ‌تر از دیگر اشعار یک شاعر است چرا که به قول یک اعرابی در جواب اصمعی که پرسید چرا مراثی شما بر دیگر اشعارتان برتری دارد گفت: مراثی موقعی سروده می‌شود که قلب می‌سوزد.

پس از آن مداحی و ستایشگری آل الله بیشترین سهم را در این زمینه دارد و نقطۀ اوج دو دستۀ اول چه از نظر حجم آثار و چه از نظر کیفیت؛ادبیات عصر صفوی است که در سبک شناسی از آن با عناوینی مثل؛سبک هندی،سبک اصفهانی و طرز تازه یاد می شود؛مهم ترین دلیل آن هم ارج نهادن حاکمان صفوی به شعر علی الخصوص شعر ولایی و شیعی است،چون برخی از شاهان صفوی علاوه بر محترم داشتن شعر و تعلق خاطر به آن خود شاعر بوده اند.از دیگر علت های مؤثر در شکوفایی ادبیات عاشورایی در این دوره،رونق گرفتن مجالس عزاداری سیدالشهداء است که نیاز به این نوع از ادبیات را بیشتر کرد.

شاخص ترین و شناخته شده ترین اثر عاشورایی این دوره،شعر محتشم کاشانی در قالب ترکیب بند است که در دوازده بند سروده شده است و در 5 سدۀ اخیر همواره با اقبال زیادی از سوی مردم مواجه شده است و آن را بر کتیبه‌های پارچه‌ای نوشته و در ایام سوگواری محرم در حسینیه‌ها و خیابان‌ها نصب می‌کنند  و شاعران زیادی در استقبال و اقتفای این اثر ترکیب بند سروده اند.این شعر را به جرأت و قطعیت می توان ماندگارترین و مؤثرترین اثر ادبیات آیینی خصوصاً ادبیات عاشورایی در طول تاریخ دانست.

از دیگر آثار مهم پس از آن در زمینۀ ادبیات عاشورایی می توان از «آتشکده» سرودۀ نیر تبریزی ، «گنجینة الاسرار» سرودۀ عمان سامانی ، زبدة الاسرار صفی علی شاه و روضة الاسرار سروش اصفهانی نام برد.

از نکات جالب توجه در این دسته بندی این است که زاویۀ دید معرفتی و تحلیلی در شعر آیینی معاصر،نقش پُر رنگ تری دارد و برخلاف دیگر ژانرهای ادبی خصوصاً در شعر که در این دوره توفیق قابل ملاحظه ای نداشته اند،شعر عاشورایی یکی از برجسته ترین برهه های خود را از نظر کمیت و کیفیت تجربه می کند.

شاعران و نویسندگان معاصر سعی کردند دغدغۀ «چگونگی و چند و چون وقایع کربلا» را به سمت “چرایی و پیش زمینه های حادثۀ عاشورا» ببرند و تغییر این منظرگاه،اسباب تغییر زبان،لحن کلام و نوع پرداختن به موضوع را فراهم کرد و این تحول باعث شد که ناگزیر بخش های دیگری از تاریخ اسلام و اهل بیت نیز که مربوط به قبل از واقعۀ عاشورا بود،در سرودن و نوشتن مورد توجه آن ها قرار بگیرد و فصل تازه ای را برای ادبیات عاشورایی رقم بزند.

یکی از نکات سبکی و خصوصیاتی که در نوع نگاه معاصران جریان دارد؛نگاه جزئی تر آن ها به فرهنگ عاشورا و عینی تر کردن ماجرا و پیوند دادن آن با تجربیات روزمره و عصر حاضر است که این حرکت باعث حضور جدی و فعال و بانشاط ادبیات عاشورایی در روند ادبی شده است تا جایی که رگه هایی از این ادبیات،تلویحاً و تصریحاً در شعر آوانگاردها و مدرن نویسان هم چه در سطح واژگانی و مفهمومی و چه در قوالب و ساختارهای مختلف،نفوذ کرد.

[/vc_column_text][/vc_column][/vc_row][vc_row][vc_column][vc_column_text woodmart_inline=”no” text_larger=”no”]

در دوران معاصر،شاعران و نویسندگان فعال چه در شعر و چه در داستان کوشش های بسیار و موفقی انجام دادند که برخی از آن ها نمونه های قابل قبولی از نظر سطح ادبی و مخاطب پذیری هستند،به عنوان مثال در فضای شعر،سروده های پیشکسوتانی چون استاد محمدعلی مجاهدی،استاد غلامرضا سازگار و استاد حبیب الله چایچیان توانسته دل مخاطبان زیادی را به دست آورد و سال ها پشتوانۀ کلامی و فکری هیئات مذهبی و مجالس بزرگداشت عاشورا باشد.

در عرصۀ داستان نویسی هم نویسندۀ برجسته ای مثل استاد سیدمهدی شجاعی آثار ماندگاری خلق کرده است که «سقای آب و ادب» و «پدر،عشق و پسر» از آن جمله اند.

رمان «نامیرا» نوشتۀ صادق کرمیار هم از آثار خواندنی در زمینۀ وقایع عاشورا و ریشه شناسی آن است.

از دیگر نمونه های موفق ادبیات داستانی معاصر، رمان «شیر نشو» نوشتۀ مجید قیصری است که پیوند حسی و عاطفی عاشورای تاریخی با زندگی مردم معاصر را به خوبی روایت می کند.

هم چنین رمان «نشان حسن» نوشتۀ لیلا مهدوی که به یکی از ابعاد مغفول قصۀ عاشورا یعنی نقش،مشارکت و ولایت پذیری خانوادۀ حضرت امام حسن مجتبی در همراهی سیدالشهداء می‌پردازد،از آثار قابل توجه این حوزه است.

رمان «وسوسه‌ های ناتمام» نوشتۀ ابراهیم حسن بیگی هم که قصد دارد قصه ای عاشورایی را در یک بستر روایی پُر کشش و عاشقانه و با نگاهی تازه پیش ببرد،از تولیدات خواندنی و متفاوت داستان سُرایی عاشورایی است.

خطبه‌های حضرت سجاد و حضرت زینب در شام و زیارت نامه‌های به جا مانده از اهل بیت که زیارت «ناحیۀ مقدسه» از شاخص ترین و شاعرانه ترین آن هاست را می توان از اولین نمونه های نثر عاشورایی قلمداد کرد.

نثر عاشورایی ابتدا با مقتل نگاری آغاز شد و پس از آن همان مقاتل به صورت فیلم نامه هایی در تعزیه خوانی و اجرای مراسم تعزیه،کاربرد نمایشی پیدا کرد و در عصر حاضر تکیۀ اصلی این نوع از نثر بر رمان نویسی است.

از دیگر کارکردهای ادبیات عاشورایی،قرائت حماسی است که بیشتر در بزنگاه های سیاسی و اجتماعی مختلف به خدمت گرفته شده و بیشتر معطوف به ابعاد مصلحانه و ستم ستیزی است تا ذکر مصیبت و عزاداری؛در این جریان کلید واژه های متنی از مفاهیم عاطفی چون «آب»،«عطش»،«خیمه»،«آتش»،«صحرا» و … به سمت مؤلفه های حماسی از جمله «خون»،«شمشیر»،«ظلم»،«پیام سرخ»،«کوفه» و … می رود و سعی می شود ادبیات عاشورایی از حالت انفعالی به رویکردی انقلابی کشانده شود و به مثابه یک سلاح برای جامعه عمل کند.

بررسی موشکافانۀ ادبیات عاشورایی،زمان فراوان و تحقیقات بسیار گسترده ای را در تاریخ ادبیات فارسی و عرب می طلبد،اما آشنایی اجمالی مخاطب با آن،جذابیت های خود را دارد و می تواند برای کسانی که کنجکاوی و سؤالات بیشتری دارند،محرک این باشد که این ژانر موضوعی را به شکل تخصصی تر دنبال کنند.

[/vc_column_text][woodmart_products post_type=”ids” include=”16751, 35612, 5486, 15668, 15673″ columns=”5″ sale_countdown=”0″ stock_progress_bar=”0″ highlighted_products=”0″ products_bordered_grid=”0″ lazy_loading=”no”][/vc_column][/vc_row]