نخست باید بپذیریم که تجربه دینی، به دور از نگاهِ هنری و جمال‌شناسانه در همه موارد امکان‌پذیر نیست.

روی هم مخالفان تصوف دو گروه‌اند: آنها که تصوف را بدعتی در شریعت می‌شمارند و از دید عقایدِ مذهبی با آن دشمنی می‌ورزند؛ گروه دیگر آنها که از دیدگاه اجتماعی و سیاسی با آن مخالف‌اند و برآنند که عاملِ اصلی عقب‌ماندگی جوامعِ اسلامی، عرفان و تصوف است. برای گروه اول نیازی به آوردن نمونه وجود ندارد. ولی از گروه دوّم اگر یک تن را در عصرِ خودمان بخواهیم انتخاب کنیم بی‌گمان باید سید احمد کسروی (۱۲۶۹-۱۳۲۴ ه ش) مورّخِ بزرگ و زبان‌شناس عظیم الشأن ایران در نیمه اول قرن بیستم را مورد توجه قرار دهیم.

من این نکته را بارها و بارها در جاهای دیگر نوشته‌ام که هر کس بگوید «تصوف غیر از عرفان است و عرفان غیر از تصوف»، شیادی است که با همان گونه حرکت‌ها و سر به دیوار کوفتن‌ها و رقص و سماع‌ها، می‌خواهد مردم ساده را فریب دهد. چنین کسی حتی الفبای تاریخ تصوف و عرفان را نیز نیاموخته است.

«عرفان چیزی نیست جز نگاهِ جمال‌شناسانه و هنری به الاهیات».

در اسلام نیز همه کسانی که توانسته‌اند یا خواسته‌اند که نسبت به «الاهیاتِ اسلامی» نگاهی جمال‌شناسانه و ذوقی و هنری داشته باشند عارفان اسلام اند.

در کنارِ هر دینی نیز کسانی همیشه خواهند بود که آن دین را با نگاهِ جمال‌شناسانه و هنری بنگرند. اینان نیز عارفانِ آن دین‌اند.