طبیعت استبداد

جنبش‌های مترقی و تجددگرای خاورمیانه، به ویژه در ایران و عثمانی، از قرن نوزدهم میلادی(قرون سیزده و چهارده قمری)، شکل گرفته و فعالیت‌های آزادی‌خواهانه‌ی دامنه‌دارشان در مبارزه با استبداد و فساد حاکمان‌شان را آغاز کردند. میرزا ملکم خان، سیدجمال‌الدین اسدآبادی، جهانگیرخان صور اسرافیل، علامه دهخدا، محمد عبده، سید عبدالرحمن کواکبی و … همگی مدت‌های مدیدی به مبارزه علیه ظلم از راه روزنامه‌نگاری، سخنرانی، تدریس و حتی حضور در مناسب دولتی پرداخته و ملت‌هایی که سده‌ها و هزاره‌ها در خواب غفلت و جهل بودند را در مسیر آگاهی قرار دادند. سید عبدالرحمن کواکبی از نامدارترین آزاداندیشانی بود که سعی داشت روایتی نو و متجدد از دینداری و مسلمانی ارائه دهد و تمام دوران حیاتش را به مبارزه علیه استبداد سلطان عثمانی و دیگر سلاطین جبار منطقه گذراند. کتاب «طبیعت استبداد»( طبایع‌الاستبداد) کتابی‌ست که او ابتدا در قالب پاورقی در روزنامه‌ی الموید مصر منتشر می‌کرد و پس از درگذشتش، با تجمیع همه‌ی آن متون، به صورت کتاب مستقل به چاپ رسید. این کتاب کواکبی یکی از مهم‌ترین آثار منتشر شده در کشورهای اسلامی در خصوص استبداد دینی و جباریت مطلق سلاطین و حکام منطقه با اشاره‌ی مستقیم به شرایط و اوضاع حکومت عثمانی‌ست. طبیعت استبداد، نکته‌سنجانه نشانه‌های بارزی از آرای روسو، مونتسکیو و دیگر متفکران و عالمان علوم سیاست و اجتماع اروپایی را در خود دارد و درعین‌حال با زیر نظر گرفتن وضعیت ممالک اسلامی و به خاصه حکومت عثمانی، نظریاتش را منطبق با زمان و مکان مدنظرش درآورده است. کواکبی در طبایع‌الاستبداد، راه‌حل خلاصی از دست حکام جبار و حکومت‌های استبدادی کشورهای مسلمان را فقط در فهم دقیق و شناخت همه‌جانبه‌ی خوی استبدادی و ریشه‎‌های ظلم و جور این حاکمان می‌داند که با متصل کردن خودشان به امر قدسی و الوهیت بخشیدن به جایگاه‌شان، مردم و سرزمین‌هایشان را در فساد، تباهی و جهل فرو برده و نگه می‌دارند.