«مفاتیح الحیاة» کتابی که در ابتدا نام «مفاتیح الجنان» شیخ عباس قمی را به یاد می آورد البته با تفاوتی که نویسنده ی مفاتیح الحیاة برشمرده است:

«یک وقت رابطه ی انسان با خدا در حدّ مناجات، دعا و این هاست، آن می شود مفاتیح الجنان. یک وقت سفر چهارم از اسفار اربعه را شما می خواهید بگویید [یعنی] که سیر سفر مِن الخلق إلی الخلق بالحق ما باید داشته باشیم، این می شود مفاتیح الحیات. این خیلی فرق است که انسان مناجات کند، دعا کند که می شود مفاتیح الجنان یک وقت است نه، در خلقت از دید الهی دارد می گذرد. این [یعنی] سفر چهارم که سیر مِن الخلق إلی الخلق بالحق [است]، با چراغ حق دارد حرکت می کند، در راه حق دارد حرکت می کند، از منظر خدا دارد حرکت می کند، خدابین است و دارد حرکت می کند.»

جرقه ی اولیه ی این طرح با فرمایش حضرت آیت الله «جوادی آملی» در خطبه های نماز جمعه در مورد بهتر نگه داشتن محیط زندگی چه در طبیعت و چه در زندگی به عنوان یک شهروند زده شد و سپس با ارائه ی طرح تفصیلی و تکمیل آن، کار پژوهشی اثر زیر نظر ایشان آغاز و با رهنمودهای او پیش رفت و در نهایت با بازبینی نهایی استاد و اعمال نهایی نظراتشان پایان یافت.

سال ها بود که به نوعی منتظر چنین کتابی بودیم. شاید به نظر برسد که کتاب هایی از این دست وجود داشته است. «ثواب العمال و عقاب الاعمال» شیخ صدوق، «حلیة المتقین» علامه مجلسی و تا حدی «الحیاة» جناب آقای حکیمی را می توان از کتاب هایی دانست که در این موضوع نوشته شده است. اما تفاوتی جدی در این میان وجود دارد که باید از آن غافل نشد و آن مسأله ی اجتهاد به معنای وسیع و عمیق کلمه است: «در تمامی موارد قبلی گرچه از روایات اهل بیت استفاده شده اما این ها را افرادی نوشته اند که می توان نام محدث را به نوعی بر آنان اطلاق نمود. این بزرگواران گرچه روایات زیادی را دیده بودند اما به دلیل آن که فقیه به معنای مصطلح آن نبوده اند بعضاً از جمع سالم بین روایات ناتوان بوده اند.

از آن مهم تر فهم روایات اهل بیت ذیل قرآن است که خود تسلط ویژه ای بر قرآن می خواهد که احیاناً در توان برخی از آن بزرگان نبوده است. جهان بینی صحیح و عمیق داشتن که بر فهم صحیح از آیات و روایات مؤثر است هم نکته ی بعدی است که تسلط بر فلسفه می خواهد. شاید بتوان گفت اولین بار در تاریخ تشیع است که چنین مجموعه ای زیر نظر فیلسوفی عمیق، مفسری قَدَر و فقیهی برجسته تدوین می شود و همه ی آن از زیر نظر تیز بین چنین شخصیتی گذشته است. گذشته از آن که کار، یک کار پژوهشی گروهی بوده و این گروه خود از شاگردان چنان استادی بوده اند و طبعاً در مراحل تتبع و تحقیق اولیه نیز تا حد زیادی نگاه استاد لحاظ شده است.»

تفاوت دیگر این کتاب با کتب مشابه، دیدگاه حکومتی و اجتماعی آن است. یک بخش از پنج بخش کتاب تحت عنوان تعامل مردم و نظام اسلامی است و در آن به موضوعات متعددی در این عرصه پرداخته شده است که شاید مورد غفلت بسیاری از ما بوده است: «مرزبانی و اهمیت آن، آثار معنوی مرزبانی، اهمیت راز داری (حفظ اسرار مسلمانان)، مشارکت سیاسی، شهرداری (خدمات عمومی)، تکدی گری و … . پرداختن به این مسائل آن هم از زبان آیات و روایات و تبیین آن ها می تواند تأثیر بسیاری بر آحاد جامعه ی اسلامی داشته باشد و زوایای پنهانی از معارف اسلامی را در عرصه ی حکومت و اجتماع آشکار نماید.»

همان طور که گفته شد، کتاب شامل پنج بخش است:

1. تعامل انسان با خود،

2. تعامل انسان با هم نوعان،

3. تعامل مردم و نظام اسلامی،

4. تعامل انسان با حیوان،

5. تعامل انسان با خلقت زیست محیطی.

تأملی در این عناوین و نگاهی به فهرست تفصیلی کتاب، نکته ی پیش گفته را تقویت می کند. اکثر مسائل مطرح در این کتاب به نوعی نگاه تمدنی اسلام را روشن می سازد آن هم در نگاهی وسیع که حتی شامل نگاه زیست محیطی اسلام هم می شود. این کتاب نقطه ی مقابل تفکر سکولار به دین را به نمایش می گذارد. آری، این کتاب مفاتیح الجنان تمدنی است.