دفتر عقل و آیت عشق (1)

درست است که فلاسفه اسلامی با چشم عقل و استدلال به بررسی مسائل هستی می‌پردازند ولی این بزرگان از چشم دل و نگاه شهود و عالم حضور نیز غافل نبوده‌اند و انسان را موجودی ذوالعینین می‌شناسند. این اندیشمندان بزرگ همان‌گونه که به تشکیک در وجود قائل بوده و آن را دارای مراتب مختلف و متفاوت می‌شناسند معرفت را نیز ذو مراتب دانسته و از مراحل مختلف آن غافل نبوده‌اند و در اینجاست که فلسفه اسلامی به عرفان نزدیک شده و بسیاری از فیلسوفان با گروهی از عارفان هماهنگی و همدلی خود را ابراز داشته‌اند.

کسانی که تنها با یک چشم به هستی می‌نگرند و از مراتب مختلف و متفاوت و معرفت آگاهی ندارند فیلسوفان اسلامی را مورد نکوهش قرار داده و از نزدیک شدن آنان با اهل عرفان به شدت انتقاد می‌کنند.

باید توجه داشت که معرفت و شناخت از سنخ حضور و ظهور است و چیزی که از سنخ حضور و ظهور شناخته می‌شود با هستی مساوق است معنی مساوق بودن معرفت با هستی این است که اگر مفهوم آن‌ها با یکدیگر متفاوت و مختلف است در مصداق متحد و یگانه شناخته می‌شوند. اگر کسی به مراتب مختلف معرفت و مراحل متفاوت آن، اعتراف کند اختلاف میان اهل عرفان و فلسفه را یک اختلاف ذاتی و جوهری ندانسته و راه صلح و آشتی در میان این دو گروه را مسدود نمی‌شناسد.
دفتر عقل و آیت عشق (2)

وقتی بزرگان اهل معرفت به انتقاد از عقل می‌پردازند و به برخی از مظاهر محدود و منجمد آن اشاره می‌کنند که، در مراحل ابتدایی متوقف مانده و در قید سود و زیان و امور فرومایه گرفتار گشته است؛ اما اگر سخنان اهل بصیرت به درستی مورد بررسی قرار گیرند معلوم می‌شود که این بزرگان نه تنها با عقل مخالفت نمی‌کنند بلکه آن را دلیل و راهنمای انسان در امور ظاهر و باطن می‌شناسند.

عدم توجه به مساله باعث شده که گروهی از مردم میان عقل و عشق به نوعی تضاد و تقابل قائل شوند و اهل عرفان و بصیرت را دشمن آشتی‌ناپذیر عقل به شمار آورند. باید توجه داشت که دشمنی با عقل و ترویج این طرز تفکر در یک جامعه عواقب وخیم و پیامدهای خطرناکی را به دنبال خواهد داشت، زیرا اساس سعادت یک ملت در پیروی از احکام عقل است و هنگامی که مردم با این گوهر نورانی فاصله پیدا کنند در چاه تاریکی و نگون‌بختی فرو خواهند رفت؛ در این‌جا ممکن است کسانی ادعا کنند که با از میان رفتن عقل، عشق می‌تواند جانشین آن شود و در آن‌جا که عشق حاکم و فرمانروا باشد همه‌چیز نیکو و محبوب و به سامان خواهد بود. در مقام پاسخ به این سخن باید گفت عقل موجودی یگانه است که جانشین ندارد و آن‌چه غیرعقل شناخته می‌شود هرگز نمی‌تواند کار عقل را انجام دهد.

در مجلد دوم این مجموعه مباحث نیز، به ارتباط میان عشق و عقل اشاره می‌شود و نقش عظیم و شگفت‌انگیز این دو گوهر شریف بدان‌گونه که در آثار بزرگان اهل معرفت مطرح شده مورد بررسی قرار می‌گیرد.

در کتاب حاضر سیر و سلوک عرفانی و رهیافت فیلسوفانه بزرگی مانند ابوالقاسم فردوسی و جاودانه اثرش شاهنامه، ابوسعید ابوالخیر،‌ احمد غزالی، عین القضات همدانی و… مورد تجزیه و تحلیل واقع شده است.
دفتر عقل و آیت عشق (3)

مراجعه به تاریخ تصوف اسلامی نشان می‌دهد که چندین تجربة صوفیانه وجود دارد که تحت چند عنوان مشهور مطرح شده و این عناوین، تمثّل و نشانه‌های چندین شخصیت شناخته می‌شود. عناوین مشهور به ترتیب عبارت است از:

1- اتحاد 2- حلول 3- اشراق 4- وحدت وجود 5- واحدیت مطلقه

این عنوان‌ها صرف نظر از این‌که تا چه اندازه می‌تواند از اعتبار و صحت برخوردار باشد به چند عارف معروف و برجسته منسوب شده است. شخصیت‌هایی که عنوان‌های یاد شده تفسیری از تجربه‌های آنان شناخته شده است. به ترتیب عبارتند از:

1- بایزید بسطامی 2- حسین بن منصور حلاج 3- شهاب‌الدین سهروردی 4- شیخ اکبر محی‌الدین عربی 5- ابی سبعین صاحب کتاب بدّالعارف

عرفای بزرگ و حکمای الهی اعضای یک خانوادة معنوی را تشکیل می‌دهند و در یک شجره‌نامه با یکدیگر متصل می‌شوند. شاخه‌‌های یک درخت هر چند از جهات مختلف با یکدیگر تفاوت دارند ولی همة آن‌ها در یک ریشة محکم به یکدیگر وابسته‌اند. شجرة معنویت ریشه در عالم دهر و جهان سرمدی دارد و شاخه‌‌های آن اگر چه در اعصار و ادوار زمان، متفرق و پراکنده دیده می‌شوند اما به حسب اصل و اساس همراه و هماهنگ خواهند بود. سخنان اهل معرفت رنگ و بوی ویژه‌ای دارد که همواره برای صاحبان چشم و گوش آشنا، مطبوع و روح‌انگیز به شمار می‌آید. این سخن‌ها به همان اندازه که برای گوش‌های آشنا پرجاذبه و دلپذیر است، برای اشخاص غیر مستعد و ناآشنا بیگانه و تهی به شمار می‌آید.

آثار و کلماتی که از اهل معرفت به جای مانده با هر کسی به سخن در نمی‌آید و محتوای خود را برای همة اشخاص آشکار نمی‌سازد. این کلمات گوهرهایی را در درون خود نهفته دارند که تنها گوهرشناسان می‌توانند آن‌ها را مورد شناسایی قرار دهند.

در این کتاب اندیشه‌‌های بزرگانی نظیر نجم‌الدین کبری، نجم‌الدین رازی، فریدالدین عطار، باباطاهر عریان، حکیم تِرمذی، ابن سبعین روزبهان بقلی، صدرالدین شیرازی و… مورد بررسی قرار می‌گیرد.