انتساب نابسامانی‌های مختلف سیاسی، اقتصادی و فرهنگی به عوامل خارجی، مانند امپریالیسم و دیگر دشمنان شناخته‌شده یا ناشناس، درواقع ارائه? تبیین‌های ساده، سطحی و عامه‌پسند از پدیده‌های بسیار پیچیده اجتماعی است. این فروکاستن علل و عوامل پیچیده پدیده‌های مختلف اجتماعیِ پیوند خورده با پدیده‌های اجتماعی دیگر و بسترهای تاریخی گوناگون، به یک امر اخلاقی فردی یا جمعی (توطئه) تحویلی ناروا است و امکان درک و تبیین درست تحولات و رویدادهای اجتماعی را از بین می‌برد. ولی در ایران معاصر چنین رهیافت توطئه‌محورانه بسیار رایج و شایع بوده است. گفتارهایی که در این کتاب آمده است دربرگیرنده تصویری گویا از جایگاه محوری مفهوم توطئه و توطئه‌باوری در فرهنگ، سیاست و تاریخ معاصر ایران است.
توهم توطئه نوعی بیماری روانی است که بین یک فرد یا یک جامعه رواج دارد. شاید بتوان گفت نوعی فرافکنی است که از ضعف ناشی می شود ضعف در پذریش مسولیت فردی و جمعی، یعنی شخص یا جامعه عامل بدبختی ها و شکست های خود را به دیگری که می تواند یک کشور باشد، نسبت می دهد. کتاب جستارهایی درباره تئوری توطئه در ایران در سه بخش اصلی و هر بخش به قلم یکی از محققان بزرگ و شناخته شده ی حوزه ی تاریخ و جامعه شناسی به نگارش درآمده است. در مقاله ی اول یرواند آبراهامیان ریشه های پارانوید در ایران را در انطباق با جریانات سیاسی معاصر ایران مورد بررسی قرار داده است. در بخش دوم احمد اشرف به شرح و توضیح مفهوم تاریخ توطئه در ایران پرداخته است و در مقاله ی سوم همایون کاتوزیان بدیدگاه ها ی خلیل ملکی درباره ی تئوری توطئه را مورد بررسی قرار می دهد. کتاب مشتمل بر دو بخشی فرعی دیگر نیز هست که یکی به متن کیفرخواستی که علیه خلیل ملکی و چند نفر دیگر به عنوان رهبران جامعه سوسیالیستی در ایران صادرشده، اختصاص دارد. و بخش پایانی نیز مفهوم تئوری توطئه را در مقالات و نوشته های فارسی و انگلیسی پی می گیرد. خواندن این کتاب برای همه ی ما که چه در گذشته و چه در حال عمیقا با این مسئله درگیریم می تواند بینش ما و شناخت ما از این مسئله را عمق ببخشد به این امید که این بیماری از میان ما رخت بربندد.