آدمی

نظریاتی که گوستاو لوبون، روان‏شناس مشهور رفتار توده‏ای ارائه کرد، وقتی آزموده شدند با واقعیت تفاوتی اساسی داشت. بحران باعث بروز بدترین صفات افراد نشد، بهترین صفات آنها را رو آورد. حتی شاید بتوان گفت که اهالی بریتانیا در پلکان تمدن چند پله بالا رفتند. خبرنگاری امریکایی در دفترچۀ خاطرات خود معترف شد که «شجاعت و شوخ‏طبعی و مهربانی مردمان عادی هنوز هم شگفت‏انگیز است، حتی در شرایطی که بسیاری از مشخصات یک کابوس را دارد.»

هر کس می‏خواست دربارۀ شرّی که افسارش گسیخته می‏شد چیزی بخواند فقط لازم بود به یک کتاب رجوع کند: روان‏شناسی توده‏ها، نوشتۀ یکی از تأثیرگذارترین محققان زمانه، گوستاو لوبونِ فرانسوی. هیتلر کتاب را سر تا ته خوانده بود. موسولینی، استالین، چرچیل و روزولت هم همین‏طور.
کتاب لوبون واکنش افراد به بحران را مرحله به مرحله شرح می‏دهد. طبق نوشتۀ او، تقریباً بلافاصله «انسان چند پله از پلکان تمدن پایین می‏رود.» وحشت و خشونت بروز می‏کنند و ما انسان‏ها سرشت راستین خود را نشان می‏دهیم.

یافته‏های دانشمندان واضح بود: بمباران غیرنظامیان مایۀ آبروریزی بوده. در واقع به نظر می‏رسید که اقتصاد زمان جنگ آلمان را تقویت کرده و در نتیجه باعث طولانی‏تر شدن جنگ شده باشد. آنها فهمیدند که تولید تانک در آلمان بین سال‏های ۱۹۴۰ و ۱۹۴۴ نُه برابر شده بود و تولید هواپیماهای جنگنده چهارده برابر.
گروهی از اقتصاددانان انگلیسی نیز به همین نتیجه رسیدند. تولید در بیست‏ویک شهر و شهرک شدیداً آسیب‏دیده‏ای که آنها بازدید کردند از تولید در گروه مقایسه‏ای چهارده شهر بمباران‏نشده سریع‏تر افزایش یافته بود. یکی از اقتصاددانان امریکایی اعتراف کرد که «داشتیم متوجه می‏شدیم که در برابر یکی از بزرگ‏ترین، شاید هم بزرگ‏ترین خطای محاسباتی جنگ قرار گرفته‏ایم.»