از برهان تا عرفان

در پایان قرن ششم، هر یک از «عرفان» و «فلسفه» و «کلام» در فرهنگ اسلامی، راهی را پیموده بودند که امکان ادغام آن سه را در آن زمان فراهم کرده بود. فلسفه مشائیِ ابن سینا جای خود را به فلسفه اشراقی سهروردی داده بود. کلام ظاهریِ اشاعره اولیه، جای خویش را به روح اشراقی کلام غزالی و فخر رازی و خواجه نصیرالدین طوسی سپرده بود، و سرانجام مقدمات لازم جهت پیدایی یک نظام منسجم نظری برای عرفان در جهان اسلام فراهم شد که شیخِ اکبر محی الدین بن عربی اندلسی (متولد 569) آن را محقق کرد و ظهور تفکر ابن عربی در عرفان، عامل طلوع مکتب حکمت متعالیة ملاصدرا«رحمة الله علیه» در فلسفه شد.
فلسفة حکمت متعالیه توانسته است پیام های وَحی را در کنار عرفان اسلامی به زبان استدلال ارائه دهد و عظمت ملاصدرا در همین کار است و لذا است که می توان گفت: فلسفه از طریق حکمت متعالیه بسیار به دین نزدیک شده است و این جاست که ملاحظه می کنید فقیه دین شناسی چون امام خمینی«رحمة الله علیه» در مورد ملاصدرا«رحمة الله علیه» می گوید: «ملاصدرا! وَ ما اَدْرئکَ مَاالْمُلاصدرا، اومشکلاتی را که بوعلی به حل آن در بحث معاد موفق نشده بود، حل کرده است». و یا از قول علامه طباطبایی«رحمة الله علیه» نقل شده که گفته اند: «همة ما بر سر سفره ای هستیم که مرحوم آخوند پهن کرده اند» – منظور از «آخوند» در فلسفه، ملاصدرا«رحمة الله علیه» است- خود ملاصدرا نیز معتقد است «عقل و شرع» در همة قضایای فلسفی به هم می رسند و در اسفار اربعه می گوید: «از شریعت حقة الهی به دور است که احکام آن مصدر معارف یقینیِ ضروری نباشد» و یا در رساله سه اصل می گوید: «وای به حال فلسفه ای که قوانین آن مطابق کتاب و سنت نباشد»
می توان گفت ملاصدرا «رحمة الله علیه» با طرح برهان صدیقین و برهان حرکت جوهری، توانسته است اوج شخصیت عقلی و معنوی خود را برای همیشة تاریخ به اثبات برساند و اندیشمندان جهان را وامدار خود نماید. نویسنده معتقد است این دو برهان پلی است بین عقل و قلب و به عبارتی؛ سیری است از برهان به سوی عرفان، و از همین منظر بر اهل تحقیق در عرفان لازم است با دقت در این دو برهان، نقیصه گرفتارشدن در وَهم را از خود جدا کنند و از این طریق به عمق سخنان عرفا و در نهایت سخن ائمه معصومین راحت تر دست بیابند.